Zandwagens bij de spoorwegen worden gebruikt voor het transport van zand en grind, dat nodig is voor een stevige ligging van de spoorrails. De zandwagens zijn bij de NS ingedeeld in de nummers tussen de 80000 en 85000 met als soortmerk GZ.
Indien er een derde letter aanwezig was (G, K, L, M of Z), dan had dat betrekking op het bodemoppervlak, draagvermogen en zijwandhoogte.
En eventueel kan er nog een letter volgen om het type remwerk aan te geven.
Ergens vreemd om de zandwagens zo'n commercieel nummer te geven, omdat ze hoofdzakelijk gebruikt werden voor eigen intern vervoer.
Na tientallen jaren gingen vaak diverse zandwagens over naar het dienstwagenpark, maar het merendeel werd dan buiten dienst gesteld en afgevoerd.
De meeste dienstwagens waren uiteraard te vinden in de categorieën van Weg en Werken en van Materieel en Werkplaatsen .

Vanwege oorlogsdreiging in 1939 werd er voor Defensie bij vele oude gesloten en open goederenwagens de bovenbouw verwijderd om een platte wagen te krijgen, waarmee makkelijk grote stukken geschut of wagens mee vervoerd konden worden.

Alle zandwagens hebben een vrij lage bovenbouw, hiermee werd voorkomen dat de wagens overbeladen werden. Door de lage opstaande wanden kon men makkelijker een wagen beladen of leegscheppen. Om het legen nog eenvoudiger te maken konden de zijwanden in delen naar beneden geklapt worden. Meestal waren de kopschotten aan de bovenzijde scharnierend opgehangen, zodat de wagens met een kantelinrichting ook leeg gestort konden worden (tippen).

Bij de NS werden de zandwagens allemaal donkergrijs geschilderd met witte teksten. De binnenkant van de zandwagens was in het begin lichtgrijs geverfd met een houtkleurige bodem. Het onderstel was zwart met witte tekstkleur.
Later zag men ook zandwagens met donkergrijze binnenwanden en af en toe de bodem in blanke houtkleur, nog veel later waren zowel de binnenkant als de buitenkant donkergrijs van deze houten zandwagens.

Zandwagens 10 ton

Deze korte zandwagens zijn gebouwd voor de HSM in 1882 / 1883. De kopschotten waren opklapbaar zodat de wagens ook getipt konden worden. Daarbij werd in een speciale installatie de gehele wagen aan één kant opgetild zodat over de kopkant de wagen gelost werd. Voor normaal gebruik waren de zijwanden twee delen neerklapbaar. Eind jaren dertig werden de meesten afgevoerd, een deel kwam in het dienstwagenpark terecht onder de nummers NS 172076-172100, deze wagens gingen mee tot ver in de jaren vijftig. In 1940 was er nog één wagen in bedrijf, de NS GZK 80124. Een kleine zandwagen met een groot remhuis. Deze serie werd gebouwd met een reminrichting en remhuis, NS serie GZK 80821-80840. De remschoenen werkten maar aan een zijde van elk wiel. De wagenbak was zeer laag, ondermeer om te voorkomen dat de zandwagens overbeladen werden en om het lossen door over de zijwand te scheppen te vergemakkelijken. Moest er veel zand gelost worden dan konden de zijwanden naar beneden worden geklapt. Aan de remhuiszijde was de wand vast, de andere kopwand was wel tipbaar met een opklapbaar kopschot. Vanaf 1930 werden de remhuizen met bijbehorende reminrichting afgenomen.		bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:                 45	1882     1883 Halot     Dyle 3,50 m 7,00 m 4800 kg 6 m3 60 km/h geen stuks
	HSM GZK 2402 ~ 24..
	NS GZK 80088 - 80132
		bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:                  20	1883 Dyle 3,50 m 7,42 m 6400 kg 5,8 m3 60 km/h schroefrem stuks
	HSM GZK 2451-2470
	NS GZK 80821 - 80840

	radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:                 580	4,00 m 8,82 m 6700 kg 7 m3 60 km/h valrem stuks	De SS schafte tussen 1883 en 1893 bijna 600 open goederenwagens aan voor aanvoer van zand bij de bouw van nieuwe spoorlijnen en onderhoud aan de bestaande lijnen. Ook werd zand als ballast tussen de sporen gebruikt (grind begon pas later op te komen) waarbij de sporen tot bovenkantspoorstaaf of tot bovenkant biels met zand werden toegedekt. De bouw van deze wagens werd uitbesteed aan verschillende fabrikanten. Ze konden over de kop gelost worden, de zijschotten waren in drie delen neerklapbaar. Oorspronkelijk waren de wagens voorzien van een valrem (handrem) om wegrollen op emplacementen te voorkomen. Omstreeks 1921 waren al een aantal wagens waren afgevoerd vanwege ongevallen, zodat 576 wagens de NS nummering kregen. Deze valrem werd vanaf 1930 verwijderd en tegelijkertijd kregen de wagens  een doorgaande luchtleiding. Tussen 1933 en 1940 werden zeventien wagens overgeheveld naar het dienstwagenpark. In 1939/1940 werden nog eens negentien wagens omgebouwd tot platte wagens voor defensiedoeleinden. De laatste wagens in normale dienst gingen rond jaren zestig aan de kant. Een enkeling heeft nog tot eind jaren zeventig als terreinwagen gestaan in Rotterdam.
SS 30000 – 30099 SS 30100 – 30151 SS 30152 - 30379 SS 30380 – 30454 SS 30455 - 30529 SS 30530 - 30579 1883 1886/1887 1885/1892 1893 1893 1893 v.d. Zypen & Charlier cwp Tilburg Dyle & Bacalan v.d. Zypen & Charlier Dyle & Bacalan Werkspoor SS GZZ 30000 - 30579 NS GZZ 80201 - 80775

Al ruim 70 jaar oud, deze voormalige SS zandwagen. Heeft nu het nummer NS 80375 GZZ op het emplacement van Utrecht. Zo te zien heeft deze wagen al die tijd op SS type 200 aspotten rondgereden.	foto J.A. Bonthuis       Utrecht, 25 maart 1958

Onderhoud van het spoor met meerdere GZZ zandwagens. De zijkleppen zijn neergelaten voor het lossen van het zand.	fotograaf onbekend-NVBS       jaren '30

Zandwagens 15 ton

Een groot aantal zandwagens, de serie GZG 12471-12500 en 13501-13560 kwam bij de HSM omstreeks 1887 in dienst. De kopschotten waren bovenin scharnierend, de zijkant kon in twee delen naar beneden geklapt worden. In 1930 werden zij voorzien van een luchtleiding en vanaf 1932 kregen de meeste wagens geperste asbalansen met NS W1 draagpotten. Sinds 1933 versterkte een deel van hen het dienstwagenpark, terwijl andere wagens al afgevoerd werden. Desondanks bleven er nog heel wat tot in de jaren vijftig in dienst. Deze 218 wagens, die gedurende een of zes gebouwd werden waren nagenoeg gelijk aan bovenstaande wagens en hadden een meter hoge kopschotten. Normaal zijn de kopschotten bij de HSM zo'n 54 cm hoog. De hoge kopschotten werden verlaagd tussen 1915 en 1923. In 1930 kregen ze allemaal een luchtleiding. Vanaf 1932 werden er al enkelen afgekeurd en voor sloop bestemd. In 1933 worden de NS 81233 en 81273 afgekeurd, maar mogen nog wel benut worden voor het vuilvervoer Leeuwarden-Vries-Zuid Laren. Tussen 1940 en 1941 kregen de NS 81214, 81229, 81244 en 81270 bordjes met 'Bauleiting Luftwaffe Leeuwarden'. Maar in de jaren vijftig was het over met deze wagens. Gelijk aan bovenstaande serie, maar met remhuis kwamen deze wagens over een lange periode van zestien jaar bij de HSM. Het remhuis was in de zandbak aangebracht. De hoge kopschotten werden vanaf 1915 vervangen door 'normale' kopschotten. Vanaf 1930 begon men de remhuizen af te nemen. In 1934 kregen zij verzwaard trekwerk en geperste asbalansen met W1 draagpotten. Afgevoerd in de jaren vijftig.		bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:                76	1887 wpc Haarlem 4,00 m 8,42 m 5600 kg 9,2 m3 60 km/h geen stuks
	HSM GZG 12471 ~ 13839
	NS GZG 81006 - 81081
		bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:                205	1889 vd Zypen 1889 Weyer 1896-1897 Werkspoor 4,00m 8,42 m 5900 kg 9,8 m3 60 km/h geen stuks
	HSM GZG 13571 ~ 13878
	NS GZG 81101 - 81305
		bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:                 79	1887-1893 wpc Haarlem 1896-1902 Werkspoor 4,00m 8,42 m 7500 kg 8,9 m3 60 km/h schroefrem stuks
	HSM GZG 13561 ~ 13787
	NS GZG 81601 - 81678

		bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:                          30	1909 vd Zypen 6,00 m 11,42 m 9000 kg 11 m3 80 km/h geen stuks
NCS GZG 70811-70840
NS  GZL 81311-81340
		bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:                          10	1909 vd Zypen 6,00 m 11,42 m 9700 kg 11 m3 80 km/h schroefrem stuks
NCS GZG 70801-70810
NS  GZL 81341-81350
In de zomer van 1909 liet de NCS in Duitsland tien zandwagens bouwen met remhuis en veertig zandwagens zonder rem. De beide wagenseries zijn even lang, het remhuis stond op een soort bordesje in de bak boven het zand. Het waren vrij lange open wagens met een radstand van 6,00 m en een draagvermogen van 15 ton. De kopschotten waren tipbaar, de zijwanden konden aan elke kant in vijf delen geopend worden. De kleur van het NCS-goederenmaterieel was grijsblauw. Op 21 mei 1917 spraken de spoorwegen in Nederland al af dat ze elkaars goederenmateriaal gemeenschappelijk konden gebruiken, de nummering van het materieel hadden ze al eerder aangepast. Per 1 mei 1919 werd de NCS door de SS overgenomen, maar de goederenwagens behielden vooralsnog hun oude NCS nummer. In de winter van 1921 wordt al het rollend materieel omgenummerd en in de daarop volgende jaren overgeschilderd in de afgesproken NS-kleuren. De nieuwe kleur van het NS-goederenmateriaal werd grijszwart, een kleur die de Staatsspoorwegen al hadden. Tussen 1925 en 1930 werden bij de tien stuks beremde exemplaren het remhuis met het gehele remwerk afgenomen. In 1940 is een wagen (de NS 81337) toegewezen aan de 'Bauleitung Luftwaffe Leeuwarden'. Omstreeks begin jaren vijftig ging deze serie buiten dienst. In 1958 was alleen de GZL 81315 nog over.

HSM zandwagen GZG 13836 tijdens de oplevering bij Werkspoor.	foto Geheugen van Nederland, Amsterdam 1897

De zanderij in Maarn in de dertiger jaren. Het laden is hier nog puur handwerk, de voorman rookt een pijpje en kijkt of het wel goed gaat. Goed in beeld staat hier zandwagen NS GZG 81612 welke wordt volgeschept. De wagen is inmiddels voorzien van NS W1 aspotten, maar heeft geen hoog kopschot meer.	foto NS	Maarn, begin jaren '30

Tijdens het herstel van het spoor van de lijn naar Scheveningen wordt ter hoogte van de Waalsdorperweg overtollig zand in de wagens geschept. Vele oud-HSM zandwagens worden hiervoor ingezet.	foto NVBS-Friezer	Wassenaar 1948

Voormalige onberemde NCS zandwagen GZL 81315.	foto J.A. Bonthuis - NVBS	Utrecht, 23 juni 1958

Het laden van zandwagens. Vooraan staat de oud-SS wagen GZZ 80273 en daarachter de lange oud-NCS wagen GZL 81339 en daarachter een oud-HSM zandwagen. De spaakwielen bij de GZZ zijn in de loop der tijd vervangen voor schijfwielen.	foto NS	Maarn, 1935

Zandwagens 20 ton

Een grote serie zandwagens bestelde de HSM tussen 1902 en 1906. Ze hadden nog open asbalansen, maar vanaf 1927 kregen ze geperste asbalansen met NS W1 draagpotten. De kopschotten waren aan de bovenzijde scharnierend en de zijkanten konden in twee delen neergeklapt worden. Iets moderner was deze kleine serie uit 1919. Ook hier verder een standaard HSM-ontwerp, tipbare hoogscharnierende kopschotten en een in twee delen neerklapbare zijkant. In 1930 kregen zij NS W1 draagpotten en een Künze-Knorr goederentreinrem. Doordat de HSM en de SS nauw met elkaar gingen samenwerken bleef het bij deze kleine bestelling. Begin jaren zestig verdween de laatste wagen van de rails. Gelijk aan bovenstaande serie kwamen er ook vijfentwitig stuks beremde wagens bij. In het remhuis zat een schroefreminstallatie. In 1936 begon men de remhuizen te verwijderen en gelijktijdig kregen zij ook een Künze-Knorr goederentreinrem. Omstreeks 1960 verdween de laatste wagen van de rails.		bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:              188	1902/1906 Werkspoor 4,00 m 8,82m 7700 kg 13,1 m3 60 km/h geen stuks
	HSM GZM 15001 - 15188
	NS GZM 82001 - 82188
		bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:               25	1919 vd Zypen 4,50 m 8,82m 8400 kg 13,1 m3 80 km/h geen stuks
	HSM GZM 15189 - 15213
	NS GZM 82341 - 82365
		bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:               25	1919 vd Zypen 4,50 m 8,82m 7100 kg 11,7 m3 60 km/h schroefrem stuks
	HSM GZM 15214 -15239
	NS GZM 83051 - 83075

	bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:            150	1911-1912 Werkspoor 4,00 m 8,82 m 8200 kg 80 km/h 12,8 m3 geen stuks	De Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen schafte tussen 1911 en 1913 200 zandwagens aan ter vervanging en uitbreiding van hun oudere GZZ-zandwagens uit 1883. Het grootste deel kwam van hun leverancier Werkspoor en een klein deel werd uitbesteed aan Van der Zypen & Charlier in Köln. De wagens zonder remhuis hadden klapbare kopschotten aan beide (kopse) kanten, de wagens met remhuis hadden dat maar aan een kant. Honderdvijftig stuks waren voorzien van een doorgaande luchtleiding en vijftig exemplaren kregen een zelfwerkende Westinghouse-luchtdrukrem met een met de hand te bedienen schroefrem. Deze schroefrem was ondergebracht in een remhuisje. Na de fusie kwamen deze wagens in de nummerserie GZM 82191 - 82340 en GZM 83001 - 83050 terecht. Dat de serie 83001- 83050 een Westinghouse remsysteem had werd pas vanaf 1932 in de telegrafische benaming zichtbaar, GZM werd GZMW. De remhuisjes werden vanaf 1936 afgenomen, waarna een bordesje met schroefrem overbleef. In 1933 kregen de GZM 82191 - 82340 een Künze-Knorr goederentreinrem en droegen sindsdien de afkorting GZMK. De laatste zandwagen met rembordes verdween in 1965 uit het materieelpark. Omdat de wagens rond 1965 vrijwel allemaal waren afgevoerd kwamen ze niet meer voor een UIC-nummer in aanmerking. Enkel de GZMK 82264, 82280 en de 82320 waren nog te zien tot 1966 en een paar anderen waren verbouwd tot open wagens voor verschillende diensten.
SS GZM 31301 - 31450
NS GZM 82191 - 82340
	bouwjaar fabrikant radstand: lengte: gewicht: inhoud: max. snelheid: remsysteem:              50	1912 Werkspoor 1913 vd Zypen 4,00m 8,82 m 8900 kg 11,6 m3 80 km/h schroefrem West.Goed.rem stuks
SS GZM 31001 - 31050
NS GZMW 83001 - 83050

HSM zandwagen GZM 82185	foto NS, Rotterdam 1951

Voormalige SS zandwagen NS GZMW 83043 met op de achtergrond een rangerende 8700. De wagen heeft nog steeds SS glijlagers, maar het remhuis is veranderd in een bordesje met schroefspindel.	foto J.A. Bonthuis,Utrecht 12 maart 1948

Naoorlogse houten zandwagens

In 1955 had Weg en Werken behoefte aan vele nieuwe zandwagens. Men gebruikte hiervoor de onderstellen van de HSM CHD gesloten goederenwagens uit 1912 / 1916 en monteerde daarbij de gereviseerde veerpakketten en assen met rollagers van stalen Werkspoor kolenwagens. Het was de bedoeling deze wagens in commerciële nummerseries onder te brengen, namelijk 83101 - 83190 (beremd) en 83191 - 83300 (onberemd). Ze kregen echter de nummers 172 301-172 390 en 172 391-172 500 van het dienstwagenpark.
Elke wagen had aan beide zijkanten drie zijkleppen van 70 cm hoogte. Bij het naar beneden klappen werden de zijkleppen opgevangen door bladveren, een constructie die ook al bij de SS en de HSM was toegepast. De vertikale tussenstijlen waren ook uitneembaar, maar de kopschotten waren vast gemonteerd.
Tussen 1955 en 1957 werden er bijna 200 wagens gebouwd, sommigen onberemd, sommigen beremd en sommigen beremd met een bordes, waar in het verleden een remhuisje had gezeten.

In 1961 volgde nogmaals een bestelling van 200 zandwagens. Hiervoor werden de onderstellen gebruikt van de voormalige Staatsspoor CHEK gesloten goederenwagens, de 16000-serie uit 1916. Deze hadden een radstand van 5000 mm en een lengte van 10570 mm. Men wilde de zandbak even groot houden, daarom monteerde men op dit lange onderstel aan elke kant maar een bordes.
Uiteindelijk werden er maar 160 gebouwd, waarvan tien stuks gelijk al naar andere depots werden overgeheveld. Bij indienststelling kregen zij de nummers GZMK 380000 - 380149.

Vanaf 1985 werden ook deze naoorlogse houten zandwagens afgevoerd, tegenwoordig worden er alleen maar stalen zandwagens gebruikt.

Uitvoeringsvormen:

HSM bouwjaar: radstand: lengte: laadvermogen: 61  onderstel 1955-1957 4000 mm 8420 mm 18 ton stuks Oud HSM onderstel met nieuwe bakopbouw en reminstallatie.     HSM bouwjaar: radstand: lengte: laadvermogen: 10   onderstel 1957 4000 mm 870 mm 18 ton stuks HSM ombouw van een voormalige versie met bordes en (handrem)installatie.     HSM bouwjaar: radstand: lengte: laadvermogen: 110   onderstel 1956-1957 4000 mm 8420 mm 19 ton stuks De allereerste ombouwwagen in 1955 had nummer 83191, maar werd al spoedig 172 391. Deze serie had geen remvoorzieingen. SS bouwjaar: radstand: lengte: laadvermogen: 160   onderstel 1961-1963 5000 mm 10570 mm 21 ton stuks Ombouw op een lang SS gesloten goederenwagen onderstel.

Vanwege de beschikbaarheid van onderstellen ontstonden er vier verschillende uitvoeringsvormen:  -  normale bak met remsysteem  -  normale bak met remsysteem en (rem)bordes  -  normale bak zonder remsysteem  -  normale bak op lang onderstel

Afbeelding van enkele nieuwe zandwagens van de Nederlandse Spoorwegen (serie NS 172301-172361, 172381-172500) op het terrein van de wagenwerkplaats. De zijschotten zijn opengeklapt waardoor makkelijker het zand te lossen is. Op de achtergrond staan voor afvoer bestemde CHD goederenwagens van het bouwjaar 1916, waarvan vele onderstellen opnieuw benut zullen gaan worden.	foto NS (W.P.F.M. Schaik) Amersfoort 10 augustus 1956

Een hele rij zandwagens staan gevuld en wel klaar om vervoerd te worden. Al deze zandwagens met zo'n lang onderstel hebben aan elke kant een bordesje. De glijlagers zijn inmiddels vervangen door rollagers.	foto © Gerard van de Weerd Maarn, 26 maart 1978

De Maarnse zandbak met het bordesje in detail. Het is een heel klein bordesje, waar maar net één persoon kan staan. Aan elke kant van de wagen bevindt zich zo'n mini-bordesje.	foto © Gerard van de Weerd Maarn, 26 maart 1978

De Maarnse zandbak op een HSM onderstel.	foto © Gerard van de Weerd Arnhem-Goederen, 3 juli 1980

Niet alle zandwagens kregen een reminrichting, uit kostenoogpunt hier een onberemde wagen.	foto © Gerard van de Weerd Dieren, 31 juli 1980

Bewaard

Van de originele houten zandwagens is niets bewaard gebleven, ofschoon sommigen heel lang als terreinwagen her en der aanwezig geweest zijn.
Diverse museumbedrijven beschikken wel over enkele naoorlogse ombouw zandwagens.

Modeluitvoering

Een 'echt' Nederlands model is niet geleverd door de grote modelspoorfabrikanten, er worden wel vele zandwagens aangeboden.
De bekendste zijn wel Roco's 'Maarnse' zandbakken, maar het blijven toch omgespoten Duitse modellen met deurtjes in het midden.
Onderstaande kleinserie fabrikanten hebben wel goede Nederlandse zandwagens uitgebracht.

Philotrain heeft dit model met hoge kopschotten uitgebracht als HSM - en als NS wagen. De NS uitvoering met remtekens dateert van 1934, dus die hoge kopschotten (1922) zouden dan eigenlijk al lang afgenomen moeten zijn. Catalogusnr. 10B, uitgave 1982
Deze zandwagen is door Philotrain in drie uitvoeringen geleverd: - als SS-zandwagen met remhuis, - als NS zandwagen met remhuis - als NS zandwagen met rembordes. Catalogusnr. 11B, uitgave 1982
Maykel Kastelijn heeft dit messing model van de GZZ zandwagen al vele jaren geleden uitgebracht. Het was alleen leverbaar als bouwpakket en een van de eerste modellen, waarbij het nodige messing gevouwen en in elkaar gestoken moest worden. Artikel nr. 130, uitgave 1998
MK Modelbouwstudio's art. M131 HSM zandwagen, uitgave 2016 Dit fraaie model is gebouwd door Mathyn Klein.
MK Modelbouwstudio's art. M132 HSM zandwagen met remhuis, uitgave 2016 Een klein wagentje met een groot remhuis.
Artitec art. 20.217.xxx en 20.317.xxx NS zandwagen, uitgave 2022 Artitec brengt een hele serie zandwagens uit op HSM CHD onderstellen. Ondermeer modellen van de zandwagens bij Maarn, Crailoo en Amsterdam.