In 1839 reed de eerste personentrein tussen Amsterdam en Halfweg. Men kende toen alleen maar personenwagens voor het vervoer van reizigers.
De eerste goederenwagens in Nederland kwamen in 1840 in dienst, een jaar na de opening van de eerste spoorlijn. Dit waren een veewagen en een paardenwagen. Daarna nam ook het goederenvervoer geleidelijk toe.
De HSM schafte zich toen meerdere breedspoorveewagens aan. De SS liet vanaf 1864 zelfs 3517 veewagens voor eigen gebruik bouwen. Een daarvan is nog steeds in het spoorwegmuseum te bewonderen.
Het verplaatsen van vee over grotere afstanden ging vroeger hoofdzakelijk per spoor. Hiervoor gebruikten men al vroeg aparte wagens, waarmee allerlei soorten vee naar de markt of naar het slachthuis konden worden vervoerd.
De eerste veewagens waren nog helemaal open, dus niet voorzien van een dak. Omstreeks 1870 werden de veewagens pas met een dak afgeleverd. De officiële benaming destijds was 'beestenwagen' voor het vervoer van de koeienbeesten, eerst vanaf 1880 werden het veewagens genoemd. In de beginjaren waren dit nog maar kleine wagens, maar geleidelijk aan werden de veewagens groter.

In het begin van de twintigste eeuw, toen de spoorwegmaatschappijen nog steeds onafhankelijk van elkaar werkten beschikten zij inmiddels in binnen– en buitenland over grote hoeveelheden veewagens voor het transport van levende dieren.
In 1921 ontstond een belangengemeenschap tussen de HSM en de Staatsspoorwegen en zij ‘erfden’ vele veewagens in allerlei afmetingen en uitvoeringen.
Na de Tweede Wereldoorlog nam het veevervoer per spoor snel af vanwege de toenemende inzet van de moderne vrachtwagen.

De modelspoorfabrikanten hebben nagenoeg geen Nederlandse veewagens in hun collectie, om hierover te beschikken zal men zelf aan de slag moeten gaan.

Codering

Vervoer

Wat werd er vervoerd in de veewagens?
Uiteraard vee, de merendeel van de wagens was vooral bestemd voor koeien.
Er waren ook kleinveewagens met een tussenvloer voor het vervoer van schapen, varkens en geiten.
En paarden werden meestal vervoerd met paardenwagens. Daartoe beschikten de spoorwegen over 'normale' paardenwagens en over 'luxe' paardenwagens, de laatsten werden vooral gebruikt voor het vervoer van raspaarden met hun begeleiders.
Verder reden er nog pluimveewagens rond, die nagenoeg allemaal bij particuliere firma's in dienst waren.
's Zomers en in de herfst werden de veewagens af en toe ook wel eens ingezet voor het vervoer van groenten en fruit, de wagens boden hiervoor voldoende ventilatiemogelijkheden.
Maar het kwam ook weleens voor dat er turf met veewagens werd vervoerd.
Een deel van de veewagens was voorzien van vleeshaken aan het plafond, hieraan konden de geslachte vleeskarkassen worden opgehangen voor het transport van de slachterij naar de slager. Deze treinen reden dagelijks, waardoor het vlees toch nog redelijk vers bij de klanten aankwam. Het kenmerk van deze vleeswagens was FOT.
Maar gaandeweg werd voor het vleesvervoer steeds meer gebruik gemaakt van koelwagens met ijskoeling.

Ontsmetten

Goede reiniging en ontsmetting van veewagens is erg belangrijk bij het voorkomen van dierziekten.
Als veewagens niet goed gereinigd en ontsmet worden kunnen dierziekten via het vuil in de wagens aan andere dieren doorgegeven worden.
Het was voorschrift dat veewagens direct na het afleveren van de dieren gereinigd en ontsmet dienden te worden.
Eerst werden de wagens schoongeveegd en met water schoongespoten en dan ontsmet. Dat ontsmetten gebeurde destijds meestal met in water verdunde ongebluste kalk, waarbij de gehele binnenkant en de vloer van de wagen wit gekalkt werd. Aan de buitenkant zag je dat vaak aan witte plekken rondom de onderste uitstroomopeningen.

Aantallen

Veewagens

Tussen ongeveer 1880 en 1920 hadden de uitvoeringen van de veewagens van de verschillende maatschappijen behoorlijk veel van elkaar weg.
De meeste wagens kenden een radstand van 4,00 m met dienovereenkomstige afmetingen.

Bij de HSM was alles sterk gestandaardiseerd. De veewagens en de CHD gesloten goederenwagens hadden allemaal dezelfde afmetingen en dezelfde bouwconstructies.
Onderling waren er wel verschillen, vele wagens waren onberemd, anderen waren voorzien van de doorgaande stoomleiding voor dienst in lokale personentreinen of hadden een Westinghouse of Kunze Knorr remsysteem, enzovoort. Daardoor nummerde men bij de NS in 1921 dezelfde soorten wagens in verschillende nummerseries.

voormalige HSM veewagens NS nummer : NS FB 70431 - 70567 NS FB 71501 - 71684 NS FBLS 72201 - 72203 NS FBW 73001- 73035 NS FBL 71501 - 71616 oud HSM-nummer: FO 4408 ~ 4937 Gebouwd door : Werkspoor tussen 1894 - 1901

De onberemde veewagens van de HSM waren roodbruin geschilderd. Deze serie bestond uit ruim 400 wagens en waren gebouwd tussen 1895 en 1903. In 1939 waren ze nagenoeg allemaal al buiten dienst gesteld. Klik op de knoppen hieronder voor andere jaren.

De Staatsspoorwegen bestelden hun veewagens in grotere aantallen bij de leveranciers, waardoor hun wagens in technisch opzicht meestal voldeden
aan de laatste stand van de technische ontwikkelingen. Daardoor was er meer variatie in uitvoeringsvormen.

In het begin van de vorige eeuw beschikte de Staatsspoorwegen over een hele grote serie onberemde veewagens. Voor de stevigheid was de wagenbak voorzien van schuin lopende profielen, de roldeur had schuine houten balken. Het bodemoppervlak bedroeg 17,1 m2. De wagens hadden een valrem op één wiel om wegrollen te voorkomen. Klik op de knoppen hieronder voor andere jaren.

voormalige Staatsspoor veewagens nummer : NS FB 71501 - 71734 oud SS-nummer: SS 83532 ~ 84714 aantal : 234 wagens Gebouwd door : Dyle, Werkspoor en in eigen werkpl. tussen 1900 en 1902

De NCS beschikte in die periode over een behoorlijk goed geoutilleerd wagenpark.

voormalige NCS veewagens nummer : NS FA 70001 - 70028 oud NCS-nummer: FO 7208 - 7235 aantal : 29 wagens Gebouwd door : Werkspoor tussen 1895 - 1903

Deze wagens uit 1863 hadden schuine verstevigingsschoren, ook op de roldeuren waren schuine houten balken aangebracht om een stevige bouw te krijgen. Aan beide zijkanten zat een voederluikje voor het vee. Vanaf 1930 werd een doorgaande luchtleiding aangebracht en bij revisies kregen de wagens geperste asbalansen met NS -W1 aspotten. Klik op de knoppen hieronder voor andere jaren.

Op de vroegere spoorlijnen van de NVBS werd amper vee vervoerd, daarom beschikte deze maatschappij over maar een enkele veewagen.
Een stuk of tien goederenwagens waren wel ingericht als vleeswagen voor het vervoer van onverpakt geslacht vee naar de slagerijen in deze regio.

De NS bestelde in 1928 vijftig  'Vleeschwagens'  voor het vervoer van onverpakt geslacht vee.
De wagens waren voorzien van 19 draagbalken met elk 22 vleeshaken voor het ophangen van de geslachte karkassen.
De ventilatie-openingen waren afgewerkt met horregaas om insecten buiten te houden.

In 1939 werd bij meerdere wagens de bovenbouw verwijderd om gebruikt te kunnen worden als platte wagen voor het Nederlandse leger om affuiten en wagens te kunnen vervoeren.
Dit allemaal als voorbereiding op de mobilisatie, want het leger had veel platte wagens nodig voor hun militaire transporten.
Bovendien was er gaandeweg minder behoefte aan dit soort wagens, het vlees werd steeds meer vervoerd in geïsoleerde en met ijsblokken gekoelde koelwagens.

	NS vleeswagen
	NS FOTK 71066 - 71115
	aantal :	50 wagens
	Gebouwd door Werkspoor in 1928

Verdiepingswagens

Deze wagens noemde men vroeger schapenwagens, omstreeks de dertiger jaren werd dat veranderd tot verdiepingswagens.
Er werden niet alleen schapen mee vervoerd, maar ook varkens en andere soorten kleinvee.
Bij sommige wagens zat op het dak een schroefinrichting, welke met een spil en kettingen de tussenvloer naar boven of tot halve hoogte kon takelen.
Zodoende konden de wagens ook nog eens voor andere doeleinden benut worden.
Bij meerdere wagens was de tussenvloer echter vast aangebracht.

De HSM beschikte al vrij vroeg over over schapenwagens met een vaste tussenvloer. De zijdeuren waren in vier delen te openen. In de loop der jaren werden er dertig stuks van hetzelfde type bijgebouwd. De laatste serie was een paar centimeter breder gebouwd dan z'n voorlopers. Omstreeks 1900 voerde men een nummerwijziging door van deze wagens. Niet alle wagens haalden heelhuids de NS-periode en werden verbouwd of vroegtijdig afgevoerd.

voormalige HSM schapenwagens nummer : NS FVA 77011 - 77020 NS FVA 77021 - 77030 NS FVVB 77607 - 77610 oud HSM-nummer: FOV 3753 - 3763 (4388 - 4397) FOV 3764 - 3673 (4398 - 4407) FOV 4633 - 4642 (4648 -4657) aantal : 24 wagens Gebouwd door : wpl Haarlem in 1882 Mellanwelz in 1892 Werkspoor in 1899

voormalige SS schapenwagens nummer : NS FVA 77031 - 77124 NS FVAL 77801 - 77805 NS FVAL 77811 - 77855 oud SS-nummer: FOV 83000 - 83994 FOV 83995 - 83999 FOV 84001 - 84045 aantal : 94 + 5 + 45 = 144 wagens Gebouwd door : Wpl Zwolle in 1893 Dyle in 1889 en 1892 Werkspoor in 1909

Sinds 1889 beschikten de Staatsspoorwegen al over schapenwagens voor het Zuidernet. Later kregen vijf van die wagens een luchtleiding. De eerste 99 wagens waren nog uitgerust met een valrem, welke in 1930 afgenomen werd. In 1909 werden er nog eens 45 wagens bijgebouwd, welke 20 mm langer waren dan hun voorgangers. Klik op de knoppen hieronder voor andere jaren.

De NCS liet pas in 1909 vijf onberemde schapenwagens bouwen. De wagens hadden veel weg van de SS-schapenwagens, maar waren ongeveer 35 cm langer. Zij waren ook voorzien van een stoomleiding om in lokaaltreinen vervoerd te worden. Ook hier was op het dak een schroefinrichting aanwezig om de tussenvloer hoger of lager te kunnen stellen.

voormalige NCS schapenwagens nummer : NS FVBLS 77806 - 77810 oud NCS-nummer: FOV 7601 - 7605 aantal : 5 wagens Gebouwd door : Van der Zypen in 1909

voormalige NBDS schapenwagens nummer : NS FVVBLS 77901 - 77904 oud NBDS-nummer: FOV ?? aantal : 4 wagens Gebouwd door : Nivelles in 1908

De NBDS schafte pas in 1908 vier nieuwe schapenwagens aan. Het waren standaard Duitse wagens, welke zo uit de catalogus gekocht werden. De wagens waren voorzien van een remhuis met schroefrem, een stoomleiding en kregen later ook een doorgaande luchtleiding voor de treinberemming. De wagen was voorzien van een vaste tussenvloer, de roldeuren waren tweeledig open te schuiven.

Veewagens en Vervoer

Uiteraard werden er koeien en schapen in de veewagens vervoerd.
Maar regelmatig werden de veewagens ook gebruikt voor het vervoer van andere producten, zoals diverse grote koolsoorten. Deze kolen (bloemkool, rode kool, spitskool en aanverwanten) werden slechts enkele lagen hoog in de wagens opgestapeld om ze schadevrij te vervoeren naar de markt.
En als de veewagen voorzien was van haken aan het plafond dan kon er ook geslacht vee aan opgehangen worden.
Naar behoefte werd er zelfs turf in deze wagens vervoerd!
Kortom, veewagens werden vaak voor vele andere zaken ingezet bij de spoorwegen.

In Zwolle laden de boeren hun vee in voor transport, jaren '30.	foto: Het Geheugen van Nederland

Op dit perron in Utrecht zijn de koeien op weg naar de veemarkt. Duidelijk is te zien dat de wagens al goed ontsmet waren met kalk. (omstreeks 1932)	foto: Het Geheugen van Nederland

Veewagens kunnen soms lang meegaan. Dit is de NS 71058 FOTW op het emplacement Amsterdam Rietlanden. In 1909 werd de wagen door Van der Zypen & Charlier gebouwd voor de NCS als nummer 7501, maar wordt in de zomer van 1955 nog regelmatig gebruikt. Volgens de zijwand heeft de wagen '16 vleeschbalken met elk 11 dubbele haken'. Achter de openinngen zit gaas om vliegen buiten te houden. Tijdens WO II is het remhuis afgenomen, maar het bordesje hiervoor is nog zichtbaar. Zo te zien heeft de wagen aan deze kant verschillende buffers. Amsterdam Rietlanden, 19 juni 1955. foto: Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen.

Verdiepingswagen NS FVA 77848, gebouwd in opdracht van de Staatsspoorwegen door Werkspoor in 1909 voor het vervoer van kleinvee. Met de katrolinrichting op het dak kon de verdiepingsvloer hoger of lager gesteld worden.                                               Utrecht, 1 mei 1950. foto: Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen.

Schapen worden met een lange loopplank ingeladen, Utrecht omstreeks 1930.	foto: Het Geheugen van Nederland

Het laden van een HSM-veewagen met groene kolen omstreeks 1900 in Heerhugowaard. foto: Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen

Het lossen/laden van een veewagen met vlees in een loods in Vlissingen omstreeks 1920/1922. Deze wagen heeft nog een SS-nummer, de FOT-vleeswagen op de voorgrond rechts bezit al een blinkend NS nummer.	foto: Het Geheugen van Nederland

Het vullen van veewagens vanuit platte schuiten met turf in de zomer van de jaren '30 in Bergentheim (Overijssel).	foto: Het Geheugen van Nederland

Twee HSM paardenwagens voor zes paarden bij oplevering op het terrein van de Koninklijke Nederlandsche Fabriek van Werktuigen en Spoorwegmaterieel (later Werkspoor) in Amsterdam in 1899. Bij de achterste wagen zijn de schuifluiken in meerdere standen geopend, het wagennummer dient daar nog aangebracht te worden.	foto: Het Geheugen van Nederland

Particuliere pluimveewagen NS 564016 van de firma Th. Moorman uit Goor voor het vervoer van kippen bij Werkspoor.                Utrecht, 27 sept.1946 Blijkbaar is de wagen hier voor een grote opknapbeurt geweest. foto: Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen

Paardenwagens

Met de snelle uitbreiding van de spoorwegen in de vorige eeuw werd het vervoeren van paarden per trein een optie.
Er was maar één probleem, paarden houden er niet van om in een donkere lawaaiige box opgesloten te zitten, dus moest men ook zorgen voor beschermende maatregelen.
Paardenwagens lijken op normale gesloten wagens, de meeste paardenwagens waren iets hoger gebouwd dan de veewagens.
Elke zijwand bevatte een roldeur en bij diverse paardenwagens hadden de kopwanden een paar draaideuren met een overloopbrug. Als de wagens tegen elkaar stonden, dan konden de paarden van de ene wagen naar de andere geleid worden. Voor de ventilatie waren er in de zijwanden verstelbare schuiven aanwezig, welke in enkele standen vastgezet konden worden. Het dak bevatte meestal een paar ventilatoren. Verder waren de wagens voorzien van de bij het vervoer van paarden gebruikelijke latierbomen (afscherming tussen twee paarden). Vloer en zijwanden waren extra zwaar uitgevoerd om doortrappen te voorkomen. De paarden stonden in deze wagens dwars op de rijrichting.

Behalve gewone paardenwagens beschikten de spoorwegen ook over enkele luxe paardenwagens, die ingericht waren voor het vervoer van kostbare paarden.
Deze wagens waren voorzien van zes boxen, waarbij de paarden in lengterichting stonden en waren gescheiden door halfhoge wanden. In het midden was een ruimte met zitplaatsen voor de begeleiders gesitueerd. Elke zijwand had dubbele roldeuren voor de paarden en een aparte draaideur voor toegang tot de ruimte van het personeel. Onderling waren de boxen verbonden door zwaaideuren.
In 1943 waren er nog twee luxe paardenwagens aanwezig (eenmaal NCS en eenmaal HSM), in 1946 was dat aantal tot nul gereduceerd.
Het merendeel van de paardenwagens was uitgerust met een doorgaande stoomleiding (en vaak ook een luchtleiding) voor het vervoer in personentreinen, zodat alle rijtuigen 's winters toch verwarmd konden worden.
De NCS beschikte over één luxe paardenwagen, de HSM over een stuk of twaalf, de SS had er 24.

Het vervoer van paarden over de weg met vrachtauto's begon al in 1902 en vanaf 1912 werden er al paardentrailers gemaakt voor commercieel gebruik. Lange tijd was dit slechts een optie voor korte afstanden, omdat de motoren van de auto's de lange ritten niet aankonden.
Vanaf 1950 werd ook lang vervoer met auto's een mogelijkheid, maar toen reden er bijna geen paardenwagens meer op de Nederlande rails.

Uitvoeringen van de oud-HSM paardenwagens in de NS periode. Dit is de kleine paardenwagen. Klik op de knoppen hieronder voor andere jaren.

voormalige HSM-paardenwagens nummer : NS PCHK 78501 - 78505 oud HSM-nummer: 4121 - 4125 aantal : 5 wagens Gebouwd door : Werkspoor in 1899

voormalige SS paardenwagens nummer : NS PCH 78029 - 78055 oud SS-nummer: 4039- 4073 aantal : 29 wagens Gebouwd door : Damlust in 1866

Dit waren wagens, gebouwd in 1866, welke voorzien waren van een puntdak. Verder hadden zij dubbele kopdeuren met een overloopplank. In 1930 voorzag men nog diverse wagens van W1 asbalansen. Ook kregen zij een doorgaande luchtleiding. Klik op de knoppen hieronder voor andere jaren.

voormalige NCS paardenwagen nummer : NS KGL 79001 oud NCS-nummer:     60001 aantal :     1 wagen Gebouwd door : Van der Zypen & Charlier, Köln-Deutz in 1909

De NCS beschikte niet over gewone paardenwagens, maar liet in 1909 één luxe paardenwagen bouwen bij Van der Zypen & Charlier in Keulen. De indeling was vergelijkbaar met die van de HSM en de SS, alleen was deze wagen ongeveer een halve meter langer. Er was ruimte voor zes paarden, welke in lengterichting stonden. Elke zijwand had twee roldeuren, welke naar elkaar toe rolden met daartussen een aparte toegangsdeur. Het midden bevatte twee klapzitjes voor de begeleiders. Voor de luchtventilatie zat er op het dak een torpedoventilator. In 1925 werd er een remsysteem aangebracht, in 1931 NS-W1 aspotten met geperste asbalansen.

Particuliere kippenwagens

De spoorwegen zelf bezaten geen pluimveewagens, de aanwezige kippenwagens waren allemaal in eigendom van particuliere bedrijven. Zij werden deels in eigen beheer gebouwd/verbouwd, deels besteld bij (buitenlandse) fabrikanten. Elk bedrijf had hierbij zijn eigen eisen qua capaciteit en indeling. Omdat het hoofdzakelijk om eenlingen ging, was geen enkele kippenwagen gelijk aan een andere. Sommige wagens waren uitgerust met een doorgaande stoomleiding (en soms ook luchtleiding) om mee te kunnen rijden in personentreinen, zodat 's winters de rijtuigen toch verwarmd konden worden.
De beremde wagens waren voorzien van een hooggelegen of laaggeplaatst remhuis, slechts een paar pluimveewagens waren onberemd.
In de dertiger jaren waren er maar enkele bedrijven die pluimvee per spoor vervoerden, onder andere het Arnhemsche Gevogelte Export bedrijf, de firma Koens uit Velp en de firma Moormann uit Goor.
Tussen 1944 en 1945 werden vele pluimveewagens afgevoerd naar Duitsland en die kwamen niet allemaal terug.
De NS riep na de oorlog een regeling in het leven, waarbij de bedrijven voor ƒ 1,00 per jaar het onderstel van een rongenwagen konden huren, maar dienden in eigen beheer voor een bovenbouw te zorgen. Na 1950 waren er wat meer bedrijven die pluimvee per spoor gingen vervoeren, maar gaandeweg nam de vrachtauto al dit vervoer over.

Bewaard

Van de duizenden veewagens is nagenoeg niets bewaard gebleven, bij de schapenwagens en bij de paardenwagens is alles historie geworden.
In Het Nederlands Spoorwegmuseum staat de oud-SS veewagen NS FU 70046 uit 1864, welke al in 1921 buiten dienst werd gesteld.

De Stichting Stoomtrein Goes Borsele beschikt over de oud-HSM veewagen FBWS 74085 uit 1910, welke nog helemaal gerestaureerd moet worden.

En de Museumstoomtram Hoorn-Medemblik (SHM) beschikt over 2 veewagens, die vroeger gereden hebben bij de Nederlandse Tramweg-Maatschappij (NTM).
Toen de wagens buiten dienst gesteld werden werd de een gebruikt als ponystal en de ander als veehok.
De SHM heeft nog vele jaren te gaan om deze wagens in hun oude uiterlijk terug te krijgen.

De Museum Buurtspoorweg (MBS) beschikt nog over een kippenwagen. Het is een wagen uit 1955, welke later is aangepast voor pluimveevervoer.
Bij de MBS is deze wagen helemaal gerestaureerd en rijvaardig.

Modellen

SS veewagen serie NS FBW 73036-73125, bouwjaar 1910. Het betreft een messing etsplaat op een Roco onderstel.	seinarm.nl

Nogmaals twee fraaie FBW-veewagens, gebouwd door Jaap Veldhuis op onderstellen van Artitec CHD goederenwagens.	foto Jaap Veldhuis

SS Veewagens serie NS FBWS 73631 - 73700 met remhuis, bouwjaar 1908 Deze wagens hadden dezelfde wagenbak als bovenstaande, maar dan met remhuis.	seinarm.nl

SS Veewagens serie NS FCKS 72301 – 72425, bouwjaar 1913. Deze bestaan ook uit een messing etsplaat, passend op een langer Roco onderstel.	seinarm.nl

De HSM beschikte over bijna 1000 veewagens met dezelfde bovenbouw, die in diverse nummerseries vielen. De ene serie had een remhuis, de andere serie een doorgaande stoomleiding, of het kon gebruikt worden als sneltreinwagen, enzovoort. Met de kitjes m-180 zonder rem en m-181 met remhuis van MK Modelbouwstudio's kunnen de meeste varianten nagebouwd worden.	fabrikant MK Modelbouwstudio's

Economisch gebruik van een veewagen. Voor het vervoer van schapen en ander kleinvee is de wagen voorzien van een verdiepingsvloer. Hier de Staatsspoor uitvoering NS FVAWS 77501 - 77505 bouwjaar 1909 (met remhuis) en NS FVAL 77811 - 77855 bouwjaar 1909 (onberemd) Philotrain heeft deze wagen ook al eens uitgebracht (zonder remhuis, 870/33, kleinveewagen met verdieping, geleverd in 2000).	seinarm.nl

De firma Koens vervoerde vele levende kippen van Velp naar Berlijn. Een begeleider per twee wagens reed mee om de kippen onderweg van eten en drinken te voorzien. Hier modellen van enkele gevogeltewagens die bij deze firma werden ingezet.	seinarm.nl

Nummering