| RIJTUIGEN Plan D in MODEL | Last edited October 18, 2008 | door Gerard van de Weerd |
In 1949 besloot de directie van de NS om het uitgedunde materieelpark aan te vullen met 70 D-trein rijtuigen. Deze rijtuigen zouden gebruikt gaan worden voor de langere afstanden en voor het internationale treinverkeer. Tussen 1950 en 1951 bestelden de NS de volgende rijtuigseries:
| typenummer | fabrikant | in dienst | buiten dienst | | | ABd8u | 7701 - 7710 | Werkspoor | 1950 | 1977 - 1979 | | | ABd8u | 7711 - 7720 | Beijnes | 1951 | 1977 - 1979 | | | Cd9u | 7801 - 7840 | Werkspoor | 1951 | 1974 - 1978 | | | RDdu | 7651 - 7660 | Beijnes | 1951 | 1973, 1979 | 8 stuks in 1973 verbouwd tot stuurstandrijtuig | | Pdu | 7911 - 7920 | Allan | 1952 | 1976, 1979 | |
Het ontwerp was gebaseerd op die van de vooroorlogse series AB 7400, ABC 7300 en C 7200 uit de dertiger jaren, dus rijtuigen met ronde koppen en schortplaten voor de apparatuur tussen de draaistellen. In tegenstelling tot hun voorgangers werden de plan D's voorzien van een regengoot over de gehele lengte van het dak. De rijtuigen konden zowel op stoom als elektrisch verwarmd worden.
Een andere noviteit was de invoering van TL-verlichting. Waren alle andere rijtuigen en treinstellen nog uitgevoerd met gloeilampen, deze rijtuigen werden veel moderner geoutilleerd. Behalve een zwaardere dynamo vereiste dit ook een omvormer om de gelijkspanning om te zetten naar 110 Volt 400 Herz wisselspanning. Ook was er een noodverlichting met gloeilampen (24 V gelijkspanning) en blauwe nachtlampen. Andere nieuwe items, elektrische sluitlichten, elektrische koersbordverlichting en elektrische treeplankverlichting, dit laatste ging alleen branden als de desbetreffende deur geopend was.
 | serie AB 7701 - 7720 | | serie C 7801 - 7840 | | | | serie RD 7651 - 7660 | | | | serie P 7911 - 7920 | |
De stalen rijtuigen waren bij aflevering voorzien van een turkooise kleur, afgezet met drie blauwe biezen.
Dak en schortplaten waren aluminiumkleurig, de draaistellen lichtgrijs.
De postrijtuigen hadden vier postemblemen met de tekst "Nederlandsche Posterijen".
Vanwege het uitbleken werd na enige jaren de turkooise kleur vervangen door een Berlijnsblauwe outfit. | allemaal Berlijnsblauw in: | | ABd8 | 7701 - 7720 | 1958 | | Cd9 | 7801 - 7840 | 1958 | | RDd | 7651 - 7660 | 1955 | | Pd | 7911 - 7920 | 1958 | |
Rijtuigindeling | AB 7700 | De AB-rijtuigen hadden acht coupés met elk 6 zitplaatsen en een gang in de lengterichting van het rijtuig. De twee middelste coupés waren iets groter dan de andere en kunnen als eerste klasse gebruikt worden voor 4 personen. Elke coupé kan worden afgesloten met houten schuifdeuren. De beide koppen waren voorzien van een toiletruimte. | | C 7800 | De derde klasserijtuigen bezaten 9 coupés en waren verder hetzelfde ingerichtr als de AB-rijtuigen. Alleen in plaats van stoffen bekleding was hier leerdoek toegepast. | | RD 7651 | In de keuken was een kolenfornuis, een koelkast, aanrecht en een bergruimte aangebracht. Ook was er een bar om de reizigers te gerieven. Gekoeld werd niet met elektriciteit maar met grote staven ijs. Tegen de keuken kwamen vier coupe's derde klasse voor 8 personen. In de coupe's konden tafels worden geplaatst zodat hier een restauratie afdeling ontstond. Bij aflevering waren de banken bekleed met groen leerdoek. Ook was er eigen plekje voor de conducteurs, een telefooncel en een ruime voor een informatrice.
Het andere deel van het rijtuig bevatte een grote afsluitbare bagageruimte, de deuren waren uitgerust met douanesluiting. | | P 7911 | De postrijtuigen waren uiterlijk gelijk aan de overige rijtuigen. Om snel te kunnen laden en lossen zijn beide zijwanden voorzien van vier dubbele schuifdeuren. Het interieur was geheel open. De ruimte bij de schuifdeuren werd gebruikt voor het opslaan van de poststukken en zakken. De sorteerafdeling was voorzien van lange tafels waarboven sorteerkasten waren gemonteerd. Boven de sorteerafdeling waren vier dakramen aangebracht. Tussen de sorteerafdeling en de kopwand is aan de ene zijwand een garderobe en tegen de andere zijwand een toilet aangebracht.
De beide kopwanden van de rijtuigen zijn van een dubbele deur met een tochtdeur voorzien. De beschildering was gelijk aan de overige plan D rijtuigen. Omdat de postrijtuigen eigendom waren van de PTT kregen zij de Nederlandse wapens met de tekst Nederlandse posterijen. Boven de brievenbus was een wit emaille briefembleem aangebracht. |
Constructie Het waren geheel elektrisch gelaste stalen rijtuigen. Voor de stijfheid was over de gehele lengte een geribbelde stalen vloerplaat aangebracht. Het geraamte was opgebouwd uit holle profielen en kokerbalken en vormde een geheel met het onderstel zodat een zelfdragende constructie verkregen was. De zijwanden liepen aan het einde van het rijtuig iets voorbij de kopwand, zodat bij gekoppelde rijtuigen een samenhangend geheel werd verkregen. De rijtuigvloer was aan de bovenzijde afgedekt met kurk, de onderzijde was met geluiddempende vezels bespoten. In tegenstelling tot hun voorgangers werden de plan D's voorzien van een regengoot over de gehele lengte van het dak.
Ze hadden een indirecte verwarming. In een onder het rijtuig aangebrachte ruimte kan de lucht door stoomof elektrisch worden verwarmd en in het rijtuig geblazen. De elektrische verwarming is geschikt voor 1500V en 3000V gelijkspanning en 1000V en 1500V wisselspanning.
Aanpassingen De indeling van de RD-rijtuigen bleek in de praktijk niet helemaal te voldoen, al in 1954 werd dit gewijzigd. De bar verviel en extra zitplaatsen kwamen hiervoor terug. De tafels werden uitgevoerd als opklaptafeltjes. Op deze wijze groeide het aantal zitplaatsen van 15 naar 23 stuks. Tevens werd de buitenkant opnieuw geschilderd, nu echter in het blauw. De overige AB, C en de postrijtuigen waren nog te zien tot 1958 in het turkoois, als laatste werden de postrijtuigen bij werkplaatsbezoek in het blauw afgeleverd. De turkooise en bruine electrische locs waren al omstreeks 1956 volledig in het blauw.
Vanwege de spellingswijziging van 1954 werd de "sch" vervangen door "s", dat hield in dat de tekst bij de postrijtuigen bij schilderbeurten van "Nederlandsche Posterijen" werd veranderd in "Nederlandse Posterijen". Ook onze spoorwegen schreef men vanaf die tijd als "Nederlandse Spoorwegen", dus niet meer met "ch" erin. Klasseborden van
1947 tot juni 1956 |  | | Klasseborden van
1956 tot 1979 |  |
In Europees verband werd met ingang van juni 1956 de klasse-indeling aangepast.
De oude luxe eerste klasse (met vier zitplaatsen per compartiment) was sinds augustus 1945 al uit het binnenlands verkeer verdwenen.
Alleen op enkele luxe internationale trajecten werd de eerste klasse nog gehanteerd.
De derde klasse vernummerde men gemakshalve tot tweede klasse en de voormalige tweede klasse werd gepromoveerd tot eerste klasse. Het zitcomfort bleef overigens hetzelfde! Dienovereenkomstig kwamen er aan de buitenkant andere klasseplaten en vond nummeraanpassing plaats. | AB 7700 |  | A 7701-7720 | | C 7800 | | B 7801-7840 | | RD 7651 | | BKD 7651-7660 | | P 7911 | | P 7911-7920 | | | | |
Verbouwingen In 1964 werd wegens een teveel aan eerste klasse rijtuigen een deel van de A's verbouwd tot B's. Op deze wijze ontstonden de series A7701-7712, B 7801-7840 en B 7851-7858 (verbouwde A's).
| serie B 7801 - 7840 (9 raams) | |
In 1969 werden de rijtuigen in het kader van internationale afspraken opnieuw genummerd, in de zogenaamde UIC computernummering. | oude nummering | computernummering | | A 7701-7720 | 51 84 18 40 101 - 114 | | B 7801-7840 | 51 84 29 40 101 - 148 | | B 7801-7840 | 51 84 29 40 101 - 148 | | RD 7651-7660 | 51 84 87 40 101 - 112 | | P 7911-7920 | 50 84 00 37 011 - 020 |
Interieurkleuren In de afleveringstoestand waren de banken van de tweede (later eerste) klasse plan D voorzien van een blauwgrijze ribstof bekleding, evenals de hoofdsteunen. Later zijn de hoofdsteunen van grijs skai voorzien. Alles boven de hoofdsteunen was in een creme skai en afgezet met teakhouten lijstwerk. Ook de wanden ten hoogte van de banken zijn met hetzelfde grijsblauwe bekleding voorzien.
De gang was uitgevoerd in twee kleuren grijs, onderzijde donkergrijs en bovenzijde lichtgrijs. De coupédeuren en wc-deuren waren donkerteak. De gang bekleding is uitgevoerd in twee tinten grijs, het bovenste deel is lichtgrijs en onderaan tot halverwege de coupé deuren is donkergrijs.
Bij revisies in de zestiger jaren werd de bekleding rood met grijzige strepen.
De banken van de derde (later tweede) klasse waren in groen skai uitgevoerd. Ook hier was alles boven de hoofdsteunen cremekleurig en afgezet met teakhouten lijstwerk.
De restauratie had in het begin met donkergroen leerdoek beklede banken. De wandpanelen daarboven waren ook cremekleurig gehouden, net zoals bij de andere rijtuigen. De keukenwand was voorzien van een houten wandpaneel met mozaiekdesign. Tijdens de verbouwing in 1954 werd rode bekleding toegepast.
De bagageafdeling aan de binnenzijde was grijs gehouden. De binnen-bagagedeuren waren in donker teakbeits uitgevoerd.
Inzetbaarheid
De rijtuigen plan Dirk bepaalden in het begin van de jaren vijftig vooral het gezicht bij de binnenlandse exprestreinen. De lange afstandsverbindingen tussen de Randstad en het noorden, oosten en zuiden van Nederland werden uitgevoerd met deze sierlijke rijtuigen. Met de komst van de rijtuigen plan E en de Hondekoptreinstellen veranderde sinds 1956 hun werkterrein. Ook werd in 1960 de reizigersdienst inhoudelijk veranderd, waardoor de binnenlandse exprestrein overbodig werd. Nieuwe taken werden de plan D's toebedeeld in de buitenlandse dienst, zoals de verbinding Amsterdam - Bazel via Luxemburg en de Austria Expres, Hoek van Holland - Keulen. Hun werkterrein lag toen vooral in relaties naar België, Luxemburg, Frankrijk, Zwitserland en Duitsland.
Toen in 1954 de eerste rijtuigen plan E werden afgeleverd namen steeds meer de lange verbindingen van het westen van Nederland naar het noorden en oosten over. Hierdoor kwamen voldoende rijtuigen plan D vrij voor internationale inzet. Tussen 1954 en 1974 werden de plan D's veel ingezet voor de vakantietreinen naar Oostenrijk en Italië, bijvoorbeeld de Bergland Expres en de Hotelplan Expres. In sommige perioden reden deze treinen tweemaal per week vanaf Amsterdam en vanaf Eindhoven.
Stuurstandrijtuig Door toegenomen capaciteitsvraag op de verbinding Amsterdam-Antwerpen-Brussel, begin jaren zeventig, werden na een succesvolle proefrit in 1974 8 RD's omgebouwd als stuurstandrijtuig voor getrokken Beneluxtreinen. Van de tien restauratierijtuigen werd er acht verbouwd tot stuurstandrijtuig voor deze trek/duw treinen. Ze kregen een gestroomlijnde neus met een hoge zit voor de machinist. De restauratieafdeling bleef nagenoeg ongewijzigd, er werd nog steeds gekookt op het kolenfornuis en koeling gebeurde nog steeds met ijsblokken.
Als stuurstandrijtuig hebben zij tot april 1987 dienst gedaan. Zij werden afgelost door de nieuwe ICR-BNL stuurstandrijtuigen in geel-rode uitmonstering. De 87-38 107 werd in 1988 omgebouwd tot meetrijtuig voor afleveringsproefritten en serietesten van de NS 6400'en. In 1995 is dit rijtuig overgegaan naar de VSM in Apeldoorn, waar het nog steeds onder dekzeilen bewaard wordt.
De twee overgebleven Plan D's deden uiteindelijke alleen nog dienst in extra (internationale) treinen voor de diensten van D 1511/10 Hoek - Hannover en D 217/6 Hoek - Keulen.
Bewaard In de jaren zeventig daalde voor deze rijtuigen hun internationale inzet steeds verder en vanaf 1974 was het in principe voorbij met de buitenlandse ritjes. En met de ingang van de winterdienst 1978/1979 viel het doek officieel voor de rest van het plan D-materieel. Met uitzondering van de RD's gingen deze fraaie rijtuigen in de periode 1974-1978 buiten dienst. Het meeste ging naar de sloop, een klein deel kreeg andere taken toebedeeld.
In verband met de buitendienstelling van plan D zijn in oktober 1976 diverse afscheidsritten georganiseerd met de plan D-rijtuigen.Van Plan D zijn enkele rijtuigen bewaard gebleven.
Zoveel mogelijk teruggebracht in authentieke staat heeft het Nederlands Spoorwegmusuem drie rijtuigen, namelijk restauratie rijtuig RD 7659, postrijtuig P 7920 en personenrijtuig AB 7709.
De Veluwsche Stoomtrein Maatschappij beschikt over meerdere rijtuigen, maar deze dienen nog voor restauratie in aanmerking te komen. Het zijn de AB 7704, de AB 7705, de C 7838 en het voormalige stuurstand-meetrijtuig RD 7658 in Eurailscout-uitvoering.
Postrijtuig P7918 is momenteel eigendom van Eurailscout en omgebouwd tot meetrijtuig. Dit bedrijft verzorgt technische metingen aan het spoor in Nederland en het buitenland voor een veilig spoorwegnet. Er worden allerlei soorten metingen verricht aan ATB-EG, ATB-NG, Telerail en GSM-rail. Ook wordt de spoorbaan en de bovenleiding gecontroleerd. Het materieel dat hiervoor nodig is wordt speciaal gebouwd of verbouwd.
Nog meer exoten
De B 7829 en de A 7703 gingen in 1979 naar Apeldoorn en werden daar verhuurd aan de firma Dieleman uit Epe. Deze firma had concrete plannen om er een rijdende modelspoorwinkel in te vestigen. Een jaar lang trok deze combinatie met modelspoorwegbouw spulletjes rond en bleef enige tijd staan op de grotere stations in Nederland. De rijtuigen zijn daarna gesloopt in 1981 en 1985.
Het A 7702 rijtuig ging in 1977 ook naar Apeldoorn. Het was overgedaan aan de firma Noveki, destijds de importeur van Roco. Als toonkamer werd het overgeschilderd in een "Roco"-kleurstelling. Het is niet als toonkamer in gebruik gekomen en stond enkele jaren in deplorabele toestand weg te kwijnen in Beekbergen.
In 1984 werd het rijtuig afgevoerd.
Treinsamenstellingen | Standaardstam van de beginperiode was: (jaren '50) |  |  |  |  | | | loc | RD | AB | C | C |
Treinsamenstellingen voor de plan D-rijtuigen in de beginjaren vindt u hier.
Rijtuiglinks Wilt u meer weten over het verloop van deze rijtuigen? Gedetailleerde gegevens in tabelvorm zijn ondermeer te vinden op de site van Martijn Haman en op de site van Niels Karsdorp.
Modeluitvoering: Rijtuigen plan D worden hoofdzakelijk geleverd door ROCO. Over de juiste kleurstelling in het turkoois zijn al vele discussies gevoerd. Was de bies hierbij nu donkergroen of blauw? Een feit is dat de 1100-eloc en een plan D eerste klasse rijtuig van het Spoorwegmuseum nog steeds getooid zijn in het turkoois met een groene bies, hoewel er ook aannemelijke bewijzen opgevoerd zijn voor de blauwe bies.
ROCO heeft ongeveer vijfentwintig jaar geleden al deze rijtuigen zowel in het turkoois (met groene biezen) als in het blauw (met en zonder computernummer) uitgebracht. Ook nu nog staan deze rijtuigen in hun catalogus.
De ROCO rijtuigen geven een heel goede indruk van hun grote soortgenoten en hebben stabiele rijeigenschappen.
Philotrain heeft in 1979 een aantal sets ROCO plan D's voorzien onder hun bekende Philofinish in het turkoois met blauwe biezen en licht dak en met een unieke nummering uitgevoerd.
Ook hebben zij messing zijwanden en dakdelen geleverd om de ROCO AB-rijtuigen om te bouwen tot C, RD en postrijtuig.
Na enkele jaren kwam ROCO ook met de C- en de RD-rijtuigen uit.
Firma Arnold heeft ook getracht plan D-rijtuigen uit te brengen. Uiterlijk was het wel in de goede kleurstelling, maar de kap had de raamindeling van K rijtuigen! Leverbaar waren A, AB, B en C-rijtuigen, zowel in het turkoois als in het blauw.
Ook de Nederlandse firma Artitec heeft een prachtig exemplaar van het postrijtuig uitgeleverd in 2005. Deze postrijtuigen van de serie P 7911 - 7920 waren leverbaar zowel in het turkoois als in het blauw.
De firma Kleinspoor heeft diverse bouwkits in haar collectie van plan D-rijtuigen voor speciale doeleinden, zoals een meetrijtuig en een stuurstand rijtuig voor de Benelux dienst. De kit heeft hiervoor extra gietdelen in kunststof en witmetaal om een standaard Roco plan D-rijtuig om te bouwen.
Nog meer: | | | Het postrijtuig 50 84 00-37 011-2, de vroegere P 7911, wacht samen met de VAM-wagen op een volgende dienst. | | Haarlem, 1982. | (foto Gerard van de Weerd) |
| | | In zijn nadagen werd dit rijtuig 5184 18-40 113-0, de vroegere AB7711, later genummerd A7711 nog gebruikt achter de BR80 van de Veluwsche Stoomtrein Maatschappij. | | Apeldoorn, september 1980. | (foto Gerard van de Weerd) |
| | | Tijdens een open dag van Stibans was de RD 7659 uit de collectie van het Nederlands Spoorwegmuseum aanwezig. | | Weert, mei 2003. | (foto Gerard van de Weerd) |
| | | Gekoppeld aan de RD gaf ook dit postrijtuig P 7920 blijk van zijn aanwezigheid. | | Weert, mei 2003. | (foto Gerard van de Weerd) |
| | | Hier zien we postrijtuig P 7920 weer terug, maar nu in het vernieuwde Spoorwegmuseum. | | Utrecht Maliebaanstation, 5 juni 2005. | (foto Gerard van de Weerd) |
| | | Het voormalige postrijtuig P7918 werd omgebouwd tot meetrijtuig. Die zien we hier, ingeklemd tussen twee plan E-rijtuigen. | | Groningen, 27 april 1985. | (foto Gerard van de Weerd) |
Nogmaals dit rijtuig, de 6084 97-81 005-1, geklemd tussen twee fietsrijtuigen plan E.
Het wordt hier gebruikt bij de jaarlijkse meetritten van het spoor. |  | | inzet rijtuignummer | | Den Haag Binkhorst, mei 1990. | (foto Gerard van de Weerd) |
Legenda | Rijtuigcodering: | | A | rijtuig eerste klasse | | B | rijtuig tweede klasse | | C | rijtuig derde klasse | | D | rijtuig met bagage afdeling | | K | rijtuig met keuken afdeling | | P | postrijtuig | | R | rijtuig met restauratie afdeling | | d | doorgangsrijtuig | | AB | rijtuig met 1e en 2e klasse | | RD | rijtuig met restauratie en bagage afdeling | | DV | stalen bagagerijtuigen uit de serie D7521-7525 met 6 bagagedeuren
| | | | |