Seinarm, de site voor de Nederlandse modelspoorder. > Staal

Coupérijtuigen C¹²c in MODEL

Last edited March 15, 2013

door Gerard van de Weerd

In de jaren na de "Eerste Wereldoorlog" stelde het samenwerkingsverband van de Nederlandsche Spoorwegen veel houten twee- en drie-assige coupérijtuigen wegens ouderdom buiten dienst. In de 1930 en 1931 werden bij verschillende fabrikanten 70 nieuwe vierassige coupérijtuigen 3e klasse besteld. Het zouden geen houten maar stalen rijtuigen worden. Het ontwerp van deze nieuwe rijtuigen was gebaseerd op de bestaande coupérijtuigen, maar had -in plaats van afzonderlijke coupé's- een middengang. Ook kreeg niet elke coupé meer een portier aan beide zijden, maar slechts om en om. De 12 coupé's hadden dus slechts 6 deuren aan elke zijde.
Deze rijtuigen wilde men gebruiken voor de sneltreinen van het westen naar het noorden/oosten van het land. Een verschuiving van de reizigers (vanwege de crisis in die periode) van de tweede klasse naar de derde klasse had tot gevolg dat men voorlopig alleen stalen rijtuigen derde klasse bestelde. De rijtuigen kregen geen doorloopmogelijkheid via de kopwand, dus geen vouwbalgen.

serie C12c 6401 - 6485

C6401 - 6425	1930	Beynes geklonken
C6426 - 6450	1931	Werkspoor geklonken
C6451 - 6470	1930/1931	HAWA geklonken
C6471 - 6485	1933	Beynes gelast

De C12c werden in twee porties van 25 stuks geleverd en goedgekeurd tussen 24 mei en 26 september 1930 voor de leveringen van Beijnes, en tussen 9 april en 16 mei 1931 voor de levering van Werkspoor.
Er kwamen later nog 35 gelaste exemplaren bij de 6451-6485, waarvan HAWA de eerste 20 bouwde en goedgekeurd tussen 19 december 1930 en 17 maart 1931. De rest kwam pas twee jaar later, die werden door Beijnes gebouwd en voor dienst goedgekeurd tussen 3 maart en 3 mei 1933.

Rijtuigindeling

De middendoorloop en de beide toiletafdelingen verdeelden het rijtuig in twee gelijke delen. Aan iedere zijde van de toiletafdeling bevonden zich twee afdelingen met ieder 16 zitplaatsen en een afdeling met met 17 zitplaatsen vanwege 5 zitplaatsen door de eindschotten. Drie afdelingen waren voor de rokers en drie afdelingen voor de niet rokers. Van iedere afdeling had het ene compartiment een deur, het andere een breed schuifraam. De banken waren hard om te zitten, die waren namelijk van teakhout. De armleuningen, hoofdleuningen en oorkussens waren wel bekleed met kunstleer.
De elektrische verlichting is volgens systeem BBC, waarbij het regeltoestel in een van de toiletafdelingen is ondergebracht. De dynamo van 1,0 kW en de beide accu's zijn aan het onderstel aangebracht, de dynamo wordt met een riem door een van de wielassen aangedreven. Voor de lagedruk stoomverwarming is aan iedere kant een aansluiting gemaakt.
De draaistellen zijn van dezelfde uitvoering als bij de ovaalramers en ook voorzien van glijlagers.

De coupé's waren verbonden door een middengang, maar er waren geen overloopbruggen en vouwbalgen om naar een ander rijtuig te kunnen doorlopen. Ze waren evenals de houten vierassige rijtuigen voorzien van treeplanken over de gehele lengte.
In 1933 volgde nog een nabestelling van 15 rijtuigen, met dezelfde indeling, maar met een gelaste i.p.v. een geklonken constructie. Daardoor viel het gewicht 8 ton lager uit, namelijk ongeveer 42 ton. Deze bijzondere indeling van de coupérijtuigen heeft de NS later nooit meer toegepast.

Constructie

Door de crisis in de jaren dertig daalde de vraag naar zitplaatsen eerste en tweede klasse. NS liet daarom het oorspronkelijke plan voor afzonderlijke A, B en C-zitrijtuigen vervallen en bestelde alleen de serie C¹²c rijtuigen. Rijtuigen eerste en tweede klasse met een vergelijkbare bouw als deze C's zijn er nooit gekomen.
De C¹²c's hadden een stalen geraamte met opgeklonken plaatstalen bekleding. De middendoorloop en de twee toiletafdelingen delen het rijtuig in gelijke delen. Bij het bouwen van geklonken rijtuigen had men diverse soorten gewalste L-, T- U- en Z-profielen nodig. Het onderstel bestond meestal uit vier zware U-profielen die op regelmatige afstand dwars verbonden waren. Nadat de leidingen en een trekstang was aangebracht, werden de stijlen voor de kopwanden aan het onderstel vastgeklonken. Daarna werd de rest van het stalen geraamte van hoekprofielen opgebouwd en werd alles afgedekt met geklonken plaatwerk. Ook het dak was van staalplaat.

C12c 6471-6485
De laatste vijftien rijtuigen werden geheel elektrisch gelast. De overgang van klinken naar lassen betekende een grote overgang voor de spoorwegindustrie.
Door voortschrijdende technieken had men inmiddels speciale profielen ontwikkeld, die beter geschikt waren voor dit laswerk. Hierdoor vielen de rijtuigen bijna 20% lichter uit dan de geklonken exemplaren. Ook de draaistellen werden elektrisch gelast. Deze C 6471-6485 waren in tegenstelling tot de voorgaande rijtuigen toegelaten tot België, Duitsland, Frankrijk (Nord) en Elzas-Lotharingen.

Wijzigingen

De C6400'en waren bij de NS de laatste rijtuigen die met houten banken in dienst waren gesteld. Vanaf 1939 werden de banken overgetrokken met groen kunstleer en gevuld met paardenhaar.
In diezelfde periode kwam de roep voor het aanbrengen van vouwbalgen aan de orde. Een paar rijtuigen kregen als proef deuren in de kopwanden waarbij tevens de middelste zitplaats van de lange dwarsbanken verviel. Vouwbalgen zijn echter nooit aangebracht. De verbouwingskosten bleken relatief erg hoog, mede door het grote aantal coupérijtuigen, dus dit plan werd niet verder uitgevoerd.
Bij het invallen van de Duitsers in 1940 werden 4 C 6400-en vernield, 2 werden er na 1945 als onherstelbaar zijnde gesloopt.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog verdwenen diverse coupérijtuigen naar het oosten. Voor een deel kwam het materieel na de oorlog weer terug, maar een deel bleef achter in de DDR en Polen.
Bij de Deutsche Reichsbahn hebben ondermeer de 6413, 6422 en 6472 nog meerdere jaren dienstgedaan. De 6412, 6417, 6451 en 6480 zijn in Polen nog gebruikt.
Uiteindelijk werden er 16 rijtuigen in 1949 als blijvend vermist afgevoerd.

In 1952 werd een nummerwijziging van de rijtuigen doorgevoerd om weer tot een gesloten nummerserie te komen.
Toen de oude 1e klasse in 1956 verviel, werd de oude 2e klasse de nieuwe 1e klasse, en de oude 3e klasse werd 2e klasse nieuwe stijl. De C 6400-en werden toen B 6400-en. Tevens werd de ingezette nummerwijziging van 1952 verder doorgevoerd om tot een aaneengesloten nummerserie te komen. Zo ontstonden er twee nummerseries, de geklonken serie C 6401 tot 6453 en de gelaste serie C 6470 tot 6480.

De coupérijtuigen werden in de jaren 1962-1966 buiten dienst gesteld.

Kleuruitvoering

Weergave
periode

II a/b

1930 - 1938

3^e klasse

C 6401 - 6470, 6471 - 6485

De uitvoering van de coupérijtuigen ten tijde van aflevering in 1930.

Klik op een van de pijltjesknoppen voor de rijtuigveranderingen.

Treinsamenstellingen

De nieuwe stalen coupérijtuigen werd zo breed mogelijk gespreid ingezet voor de belangrijkste sneltreinen in het eigen land. De eerste paar jaar van hun bestaan reden zij samen met de houten doorgangsrijtuigen van de serie NS 7150. In 1932 werden zij gecombineerd met de toen nieuwe stalen rijtuigen serie ABd⁹ NS 7521 - 7555. Zij reden vooral in de binnenlandse expressedienst van Amsterdam naar het noorden, oosten en zuiden van het land. De gelaste uitvoering met de nummers C6471 - 6485 kwamen ook regelmatig voor in treinen naar Duitsland en België.
In de dertiger jaren was het gebruikelijk om een vaste combinatie aan te houden van één C¹²c met één ABd⁹ rijtuig, deze combinatie kon in een trein meermalen voorkomen. Ook een stalen vierdeurs bagagewagen was standaard deel van dit soort treinen.
Jarenlang vormden deze rijtuigen de spil in de binnenlandse dienst. In de veertiger en vijftiger jaren kwamen ze in nagenoeg elke trein wel voor.
Halverwege de jaren vijftig was de glorie van deze rijtuigen aan het minderen en ze deden steeds vaker dienst als versterkingsrijtuig of werden gebruikt bij het militairenvervoer.

samenstelling halverwege jaren dertig

loc	D^IV	C¹²c	ABd⁹	ABd⁹	C¹²c
	bagagewagen	coupérijtuig	D-trein rijtuig	D-trein rijtuig	coupérijtuig

Meer treinsamenstellingen met coupérijtuigen vindt u hier.

Andere gegevens over het grootbedrijf in tabelvorm zijn ook te vinden op de site van Martijn Haman.

Bewaard:

Na een werkzaam leven begon de sloop van de serie B 6400 in 1962 en eindigde in 1966.

De in 1963 uit dienst genomen rijtuigen 6452, 6412, 6437 en 6432 werden verbouwd tot de rongenwagens 173 393 - 173 396 met een draagvermogen van 18.5 ton. De bovenbouw werd verwijderd en het onderstel aangepast aan de nieuwe taak. Dit werd gedaan door de firma Jansen uit Bergen op Zoom. De rongenwagens werden toegewezen aan de Dienst van Weg en Werken.

De B6443 stond jarenlang op het terrein van de Centrale Markthallen aan de Haarlemmerweg te Amsterdam en diende daar als studio voor de ziekenomroep. In 1976 verhuisde dit rijtuig naar de Lijnwerkplaats Amsterdam en in 1978 werd het opgeborgen in Roosendaal. Het was de bedoeling dit rijtuig te reserveren voor het Spoorwegmuseum, maar helaas toch in 1983 gesloopt.

De B6478 werd in 1963 buiten dienst gesteld. In 1965 was ze er nog, waardoor ze in aanmerking kwam voor plaatsing zonder draaistellen op een kinderspeelplaats bij Transwijk in Utrecht. In 1991 dreigde alsnog sloop, want de kinderspeelplaats wilde van het verwaarloosde rijtuig af. Stibans werd in 1991 eigenaar van deze bak voor het symbolische bedrag van f 1,00 en en bracht het rijtuig terug in de oude donkergroene kleur, waarna het een tijdelijk onderkomen vond bij de VSM in Beekbergen. Originele draaistellen had de NS gelukkig nog. Sinds 1994 maakt het rijtuig deel uit van de zal een forse klus worden.
In april 2009 werd het rijtuig door het Spoorwegmuseum geschonken aan de Stoomtrein Goes-Borsele. Het past prima in het masterplan van de SGB, daar het rijtuig uit de jaren '30 van de voorgaande eeuw stamt en zo de groeiende collectie aan kan vullen. Zodra er voldoende financiële middelen binnen zijn zal het in oude luister gerestaureerd worden

Een zestal van deze stalen coupérijtuigen zijn na de oorlog in Polen gesignaleerd. Sommige hebben daar nog gereden tot 1978!

Modeluitvoering:

Philotrain had in 1984 al het C¹²c rijtuig, catalogusnummer 16, uitgebracht voor een prijs van van ƒ 480,00. Een messing bouwpakket kostte destijds ƒ 228,00.
De kant en klare modellen verschenen in het groen als vooroorlogse en naoorlogse uitvoering en in het Berlijnsblauw.

Artitec had de C¹²c rijtuigen in 2012 al aangekondigd en levert in het voorjaar van 2013 deze fraaie rijtuigen uit.
Inmiddels heeft Artitec in maart 2013 de eerste serie rijtuigen uitgeleverd voor een prijs van € 59,90. Het zijn heel erg fraaie exemplaren geworden en uitstekend gedetailleerd!
De uitgekomen rijtuigen zijn :
- in het olijfgroen met aluminiumkleurig dak en lage klasseborden, periode II,
- in het groen met grijs dak en hoge klasseborden, periode IIa (beginjaren 50) en
- in het blauw met gle biezen en hoge klasseborden, uitvoering 1954 tot 1966.

Foto's


Rijtuig C¹²c 6431 wacht op nieuwe inzet.
Amsterdam, augustus 1938	foto collectie Gerard van de Weerd


Rijtuig C 6449 met naoorlogse hoge klasseborden. Rijtuignummers op de kopwanden weergeven was afgeschaft kort na de oorlog.
Amsterdam, november 1951	foto A. Wendelaar, collectie Gerard van de Weerd


Alleen de buitenkant is cosmetisch opgeknapt. Van binnen is het nog helemaal leeg. Er zal de komende jaren door de ploeg van de SGB nog erg veel werk verzet moeten worden voordat dit rijtuig in oude luister hersteld is!
Goes, 21 mei 2009	foto Gerard van de Weerd

Nummering

					geklonken uitvoering, gewicht 50 ton.
nummer	fabrikant	bouwjaar	nummer in 1952	nummer in 1956	terzijde	opmerkingen
C6401	Beijnes	1930		B6401	1966	Gesloopt
C6402	Beijnes	1930		B6402	1966	Gesloopt
C6403	Beijnes	1930		B6403	1966	Gesloopt
C6404	Beijnes	1930		B6404	1966	Gesloopt
C6405	Beijnes	1930		B6405	1963	Gesloopt
C6406	Beijnes	1930		B6406	1963	Gesloopt
C6407	Beijnes	1930		B6407	1964	Gesloopt
C6408	Beijnes	1930		B6408	1966	Gesloopt
C6409	Beijnes	1930		B6409	1964	Gesloopt
C6410	Beijnes	1930			1951(NS), 1973(DR)	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6411	Beijnes	1930		B6411	1962	Gesloopt
C6412	Beijnes	1930			1951(NS), 1972(PKP)	Vermist, in 1951 administratief afgevoerd. In Polen nog in 1972 omgebouwd tot dienstwagen.
C6413	Beijnes	1930			1951(NS), 1971(DR)	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6414	Beijnes	1930		B6414	1966	Gesloopt
C6415	Beijnes	1930			1940	Oorlogsschade; gesloopt
C6416	Beijnes	1930		B6416	1966	Gesloopt
C6417	Beijnes	1930			1951	Vermist, in 1951 administratief afgevoerd. Verbouwd in Polen tot dienstwagen 844055.
C6418	Beijnes	1930		B6418	1962	Gesloopt
C6419	Beijnes	1930		B6419	1963	Gesloopt
C6420	Beijnes	1930		B6420	1966	Gesloopt
C6421	Beijnes	1930		B6421	1965	Gesloopt
C6422	Beijnes	1930			1951(NS), 1971(DR)	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6423	Beijnes	1930			1951	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6424	Beijnes	1930		B6424	1966	Gesloopt
C6425	Beijnes	1930		B6425	1965	Gesloopt
C6426	Werkspoor	1930			1951	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6427	Werkspoor	1930		B6427	1963	Gesloopt
C6428	Werkspoor	1930			1946	Oorlogsschade; gesloopt
C6429	Werkspoor	1930		B6429	1963	Gesloopt
C6430	Werkspoor	1930		B6430	1962	Gesloopt
C6431	Werkspoor	1930			1948	Oorlogsschade; gesloopt
C6432	Werkspoor	1930		B6432	1963	In 1965 verbouwd tot rongenwagen 173 396, tussen 1967 en 1976 vernummerd in 30849773004, resp. 308497914041 en 308497934031. Sloop in 1981.
C6433	Werkspoor	1930			1951	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6434	Werkspoor	1930		B6434	1963	Gesloopt
C6435	Werkspoor	1930		B6435	1965	Gesloopt
C6436	Werkspoor	1930		B6436	1963	Gesloopt
C6437	Werkspoor	1930		B6437	1963	In 1965 verbouwd tot rongenwagen 173 395, tussen 1967 en 1976 vernummerd in 308497730033, resp. 308497914033 en 308497934023. Sloop in 1976.
C6438	Werkspoor	1930		B6438	1963	Gesloopt
C6439	Werkspoor	1930		B6439	1962	Gesloopt
C6440	Werkspoor	1930			1940	Oorlogsschade; gesloopt
C6441	Werkspoor	1930		B6441	1963	Gesloopt
C6442	Werkspoor	1930		B6442	1962	Gesloopt
C6443	Werkspoor	1930		B6443	1964	Na buitendienststelling dienstwagen in Amsterdam, eind jaren ’70 nog naar Roosendaal overgebracht, sloop in 1983.
C6444	Werkspoor	1930		B6444	1966	Gesloopt
C6445	Werkspoor	1930		B6445	1964	Gesloopt
C6446	Werkspoor	1930		B6446	1963	Gesloopt
C6447	Werkspoor	1930		B6447	1964	Gesloopt
C6448	Werkspoor	1930		B6448	1963	Gesloopt
C6449	Werkspoor	1930		B6449	1963	Gesloopt
C6450	Werkspoor	1930		B6450	1963	Gesloopt
C6451	Hawa	1931			1951(NS), 1978(PKP)	Vermist, in 1951 administratief afgevoerd. Officiëel gesloopt in 1981 maar in 1992 gevonden in Lodz, tussen 1992 en 2002 gesloopt.
C6452	Hawa	1931		B6452	1963	In 1965 verbouwd tot rongenwagen 173 393, tussen 1967 en 1976 vernummerd in 30849773001, resp. 30849791401 en 30849793400. Sloop in 1981.
C6453	Hawa	1931		B6453	1966	Gesloopt
C6454	Hawa	1931	C6451	B6451	1966	Gesloopt
C6455	Hawa	1931	C6440	B6440	1963	Gesloopt
C6456	Hawa	1931			1940	Oorlogsschade; gesloopt
C6457	Hawa	1931	C6433	B6433	1962	Gesloopt
C6458	Hawa	1931	C6431	B6431	1966	Gesloopt
C6459	Hawa	1931	C6428	B6428	1962	Gesloopt
C6460	Hawa	1931	C6426	B6426	1966	Gesloopt
C6461	Hawa	1931	C6423	B6423	1963	Gesloopt
C6462	Hawa	1931	C6422	B6422	1965	Gesloopt
C6463	Hawa	1931	C6417	B6417	1966	Gesloopt
C6464	Hawa	1931	C6415	B6415	1966	Gesloopt
C6465	Hawa	1931			1951	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6466	Hawa	1931	C6413	B6413	1966	Gesloopt
C6467	Hawa	1931			1951(NS), 1972(PKP)	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6468	Hawa	1931			1940	Gesloopt vanwege oorlogsschade.
C6469	Hawa	1931	C6412	B6412	1963	In 1965 verbouwd tot rongenwagen 173 394, tussen 1967 en 1976 vernummerd in 308497730025, resp. 308497914025 en 308497934015. Sloop in 1979.
C6470	Hawa	1931	C6410	B6410	1964	Gesloopt

					gelaste uitvoering, gewicht 42 ton.
nummer	fabrikant	bouwjaar	nummer in 1952	nummer in 1956	terzijde	opmerkingen
C6471	Beijnes	1933			1951	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6472	Beijnes	1933			1951	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6473	Beijnes	1933		B6473	1966	Gesloopt
C6474	Beijnes	1933		B6474	1963	Gesloopt
C6475	Beijnes	1933		B6475	1963	Gesloopt
C6476	Beijnes	1933		B6476	1963	Gesloopt
C6477	Beijnes	1933		B6477	1966	Gesloopt
C6478	Beijnes	1933		B6478	1963	In 1965 naar speeltuin in Utrecht, in 1991 verkocht aan Stibans en in 1994 verkocht aan het NSM.
C6479	Beijnes	1933			1951	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6480	Beijnes	1933			1951(NS), 1971(PKP)	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.
C6481	Beijnes	1933	C6471	B6471	1963	Gesloopt
C6482	Beijnes	1933	C6472	B6472	1963	Gesloopt
C6483	Beijnes	1933	C6479	B6479	1966	Gesloopt
C6484	Beijnes	1933	C6480	B6480	1966	Gesloopt
C6485	Beijnes	1933			1951	Vermist na WO II en in 1951 administratief afgevoerd.